James Rubin, Ndihmës-sekretari i Shtetit në administratën e Bill Klintonit, diplomati amerikan që ishte ndër protagonistët kryesorë në arritjen e Marrëveshjes së Rambouillet, është shprehur krenar me ndihmën amerikane për popullin e Kosovës në kohën kur ai ishte pjesë e Departamentit të Shtetit Amerikan.
E ardhmja e Kosovës sot është në duart e lidershipit politik që ka vendosur të ndez vetëm “motorin” e ndryshimeve të brendshme dhe të mos merret shumë me faktorët e jashtëm si njohjet, njohja reciproke me Serbinë, anëtarësimi në Kombet e Bashkuara, vëren James Rubin dhe shton se për shkak të kësaj, evolucioni i Kosovës në të ardhmen e afërt nuk do të varet nga ajo se kush është në Shtëpinë e Bardhë.
Diplomati që përshkruhet edhe si ish-krahu i djathtë i sekretares Madeleine Albright, e quan fat të mirë për Kosovën që tani në Shtëpinë e Bardhë është një President dhe një Sekretar i Shtetit, që Ballkanin e kanë si një nga momentet përcaktuese të angazhimit të tyre në politikën e jashtme, ku lidershipi amerikan ishte vendimtar dhe kur viktimat ishin ndihmuar dhe agresori ishte sanksionuar.
Ish-zëdhënësi i Departamentit të Shtetit Amerikan, thotë se për sa kohë që populli dhe liderët e Kosovës u qëndrojnë prapa parimeve demokratike dhe të tolerancës, parime këto që e kanë bërë Perëndimin të intervenojë, nuk ka arsye që Shtëpia e Bardhë dhe Departamenti i Shtetit të mos e shohin Kosovën si vend mik dhe vend me të cilin vazhdojnë të jenë krenarë që e kanë ndihmuar.
Pyetje: Si mësuat për Kosovën, si u bë që filluat të merreni me Kosovën?
James Rubin: Kur po mësoja për marrëdhëniet ndërkombëtare, për çështjet si kontrolli i armëve, për Bashkimin Sovjetik apo për komunizmin në Evropën Lindore, asnjëherë nuk kisha ëndërruar që do të merrem me Kosovën. As që dija për Kosovën, për shqiptarët. Është një shembull që tregon sesa ironike është jeta, sesa të rastësishme mund të jenë gjërat, që një vend për të cilin mësova më vonë, u bë vend me të cilin tani kam një lidhje unike.
Udhëtimi im i parë në rajon ishte në vitin 1992, gjatë luftës në Kroaci. Administrata e Bushit nuk ishte shumë e interesuar për rajonin, por unë si pjesë e delegacionit të Komisionit për Marrëdhënie me Jashtë pata rastin t’i vizitoj të gjashtë republikat e Jugosllavisë dhe t’i takoj udhëheqësit e tyre. Kam takuar Millosheviqin, Tugjmanin, Izetbegoviqin.
Në Serbi shkuam nga Dubrovniku, ku ishim dëshmitarë të bombardimit të qytetit të vjetër dhe të kërcënimeve të luftës. Aty për herë të parë pashë sa i madh ishte dallimi mes palëve ndërluftuese. Në njëra anë kishte civilë të armatosur, ndërsa mbi kodra artileri serbe. Ishte luftë e vërtetë dhe unë u ndjeva i tmerruar. Fillova të mendoj se çfarë do të mund të bënim që ta ndalnim luftën. Fillova të mendoj sa brutale dhe sa e pakuptimtë ishte kjo që po ndodhte në një vend në Evropë. Kur shkuam në Serbi, e takuam Millosheviqin dhe dëgjuam shpjegimet e tij pse duhej të bëhej luftë. Aty fillova të kuptoj më mirë çdo gjë.
Na dërguan edhe në Prishtinë. Ajo që më kujtohet qartë është takimi me Ibrahim Rugovën, në selinë e partisë së tij. Patëm një bisedë të zakonshme. Por, ai në mënyrë bindëse tregonte realitetin e tij, ashtu që nga ai ndaheshe duke thënë më vete “do të bëj diçka për këtë”. Ishte bisedë intelektuale, e drejtë dhe inspiruese.
Por, më inspiroi edhe më tepër qëndrimi në hotelin “Grand” dhe takimi aty me një njeri që dukej se punonte për një organizatë ndërkombëtare. Ishte shqiptar i Kosovës dhe ishte i gatshëm të takohej me zyrtarët amerikanë dhe të tregojë për jetën në kushtet që ngjasonin me ato të Apartheidit. Aty, në anën tjetër të dhomës, ishte Shesheli. Dhe të shihje frikën në fytyrën e këtij njeriu që fliste me ne, të shihje sesi më fliste me frikë, atëherë pashë në të gjërat për të cilat kishim lexuar në libra dhe që dëgjonim për disidentët gjatë luftës së ftoftë, të ithtarëve të lirive e të drejtave të njeriut, këtyre heronjve të asaj kohe, se ishin të intimiduar nga pushteti dhe njerëzit e pushtetit.
Më pas u mora me Bosnjën. Atje lufta po fillonte. Njerëzit ishin të frikësuar. Sarajeva, një qytet aq i gjallë, por ku tani njerëzit flisnin për atë që po vinte. Në një anë flisnin për tolerancë demokratike, për shoqërinë shumetnike, për bashkëjetesën dhe në anën tjetër për atë se çfarë do t’i bënte lufta këtyre vlerave. Dhe, askush nuk dinte si ta evitonte luftën. Me Kosovën do të merresha më vonë.
Në vitin 1993, në Bosnjë e solla senatorin Biden, për të cilin punoja atëherë. Bëra një raport dhe i tregova sa e rëndësishme ishte që ai të vinte. Kam punuar për, atëherë senatorin Biden, për 5 vite. Në atë kohë, për shkaqe familjare, nuk udhëtonte shumë. Por, erdhi në rajon dhe vizitoi Kroacinë, Bosnjën, Serbinë. Nuk erdhëm në Kosovë, por ishte koha kur lufta në Bosnjë ishte në kulm. Ai bëri një raport për presidentin amerikan dhe sekretarin e shtetit, ku kërkonte fuqishëm sulmet ajrore. Pastaj jeta më dërgoi në administratën Clinton që tanimë ishte në pushtet. Madeleine Albright njihej si ndër zërat e vetëm që kërkonte diçka më konkrete dhe unë, si dikush që kërkonte diçka më shumë, kërkova të punoj me të. Ajo më mori në punë dhe udhëtova me të në Bosnjë. Kur ajo u bë Sekretare e Shtetit, Kosova ishte kthyer në agjendë. Ishte koha pas Dejtonit, viti 1998. Prej aty gjërat janë të njohura për të gjithë.
Pyetje: Pra, ke mësuar për rajonin, për vuajtjet e popujve të rajonit, për Kosovën në mënyrë më të shtruar. Ku hyn Kosova në karrierën tënde personale? Ke luajtur rol të rëndësishëm në çështjen e Kosovës. Pse ndodhi kjo?
James Rubin: Për mua nuk ka asgjë të pazakontë këtu. Jam rritur si një hebre amerikan, që gjithmonë ka menduar për atë se çfarë kishte në mendjet e njerëzve në Departamentin e Mbrojtjes dhe në Departamentin e Shtetit, në vitet e 40-ta. Isha mësuar të mos i gjykoj njerëzit në bazë të përkatësisë etnike apo fetare, por në bazë të karakterit të tyre. Prandaj, kur pashë se çfarë po ndodhte në Bosnjë, në Kosovë, tërë kohën mendoja se çfarë do të bëja unë nëse do të isha në pozitë të kisha përgjegjësi dhe të isha në pozitë që të mund të bëja diçka. Në Bosnjë bëra çfarë munda, por në atë kohë Albright ishte ambasadore në Kombet e Bashkuara. Në kohën kur çështja e Kosovës doli në sipërfaqe, ajo ishte Sekretare e Shtetit dhe mund të bënte më shumë. Kështu, ajo dhe unë, punuam shumë afër në këtë çështje të veçantë. Ajo më dha rol më të madh sesa vetëm të zëdhënësit.
Vërejtëm, që në fillim, se Kosova nuk është si Bosnja, por është e ngjashme. Ai që ishte i njëjtë si në Bosnjë ishte agresori, Millosheviqi dhe forcat serbe. Prandaj, nuk duhet të humbnim vite me sanksione e diplomaci që nuk kishte kuptim, por të shikojmë se çfarë mund të bëjmë që ta parandalojmë gjenocidin para se të ndodhë. E jo të reagojmë pasi që të ndodhë. Besoj që nëse ka pasur rast ku ka pasur kërcënim për gjenocid dhe është reaguar për ta parandaluar atë, ku lidershipi amerikan ka pasur rol vendimtar, kjo është Kosova.
Pyetje: Lufta ka mbaruar para më shumë se dy dekada. Kosova është shtet që 13 vite. Si e sheh Kosovën sot?
James Rubin: E kam vizituar Kosovën disa herë edhe pasi e kam përfunduar shërbimin në qeverinë amerikane. Sa herë kam ardhur, më duhet të jem i sinqertë, Kosova më është dukur e pakëndshme, jo aq atraktive fizikisht e shpirtërisht. Prishtina ende nuk dukej si kryeqytetet tjera të Ballkanit. Por, sa më shumë vija, fillova të shoh se nuk është shumë më ndryshe nga kryeqytetet tjera të Ballkanit. Shtëpitë tani ishin të ndërtuara, rrugët ishin të pastra, nuk kishte më frikë nëpër rrugë. Dhe nuk dallonte shumë prej vendeve tjera. Sllovenia e Kroacia vërtetë janë më të pasura, Mali i Zi e Maqedonia ishin pak më ndryshe, por për sytë e një amerikani, të gjitha dukeshin bukur të ngjashme.
E mbaj mend se isha kritikuar nga pjesëtarë të shërbimit të jashtëm amerikan dhe nga gazetarë, se i kishim vënë të gjitha “bastet” në UÇK-në dhe Hashim Thaçin. Kishte prej atyre që thoshin se po bënim gabim të madh, se duhej ta përkrahnim Rugovën. Por, përgjigjja që përsëri e them ishte se ne apo unë bashkëpunuam me Hashim Thaçin, sepse delegacioni kosovar e zgjodhi atë udhëheqës të delegacionit. Unë nuk e zgjodha, por ata. Ndërsa, ne e kishim strategjinë që të bashkonim Evropën kundër Serbisë, duke bindur kosovarët që të thoshin “Po” dhe Serbia të thotë “Jo”. Dhe kjo strategji funksionoi vetëm sepse Hashim Thaçi ishte mjaft i mençur sa të nënshkruante Marrëveshjen e Rambujesë dhe serbët jo. Shumë lehtë ka mundur të ndodhë që kjo të mos bëhej. Lehtë ka mundur të ndodhë që e tëra të shembej.
Më vonë, pas luftës, kam dëgjuar të njëjtat fjalë: pse po shkon në konferencë para gazetarëve me të, pas demobilizimit të UÇK-së? Kisha përsëri të njëjtën përgjigje. NATO donte që UÇK-ja të demobilizohej. Dhe, udhëheqësit e UÇK-së nuk kishin frikë t’i dorëzonin armët, edhe pse ishin fitimtarë. Asnjëherë, në asnjë kryengritje, nuk kishte ndodhur që ushtria kryengritëse të dorëzonte armët. Përsëri Hashim Thaçi ishte ai që nënshkroi marrëveshjen. Më kontaktoi, më konsultoi dhe unë i thashë që të mos priste, por ta mbaronte këtë punë, që ta përfundonim edhe këtë me sukses. Pra, përsëri ishte UÇK-ja e cila zgjodhi atë që ta nënshkruante.
Kështu u zhvillua një marrëdhënie e besimit me të. Fillova ta shoh si njeri që e mban fjalën. Nuk e gjykova në bazë të thashethemeve të cinikëve dhe skeptikëve të Evropës që thoshin të mos e dëgjoja atë. Pra, nuk e gjykova në bazë të paragjykimeve, por në bazë të bashkëpunimit me të. Dhe në vitet që pasuan ai u dëshmua një politikan i vërtetë, si dikush që ka mbështetur zhvillimin demokratik. Njerëzit ndoshta nuk pëlqejnë çdo gjë që ka bërë ai. Asnjë politikan nuk mund ta arrijë këtë. Por, shikojeni situatën sot, kur ai dhe qeveria e tij ka ndërtuar këto procedura ekstreme për ndjekjen e mizorive të luftës, gjë që askush nuk e ka bërë deri më tani. Edhe vetë iu ka nënshtruar këtyre procedurave. Ideja se ka diçka të keqe në të, u tregua e gabuar.
Do të vazhdoj ta gjykoj në bazë të përvojës sime me të. Asnjëherë nuk kam parë fakte për përgjegjësinë e tij për mizori që sigurisht që ndodhin në luftë, nga një popullatë që vuan nga një sulmi aq i madh. Por, ta lidhësh atë me këto, pa pasur fakte, është “guilt by asociation” dhe kjo është e gabuar.
Pyetje: Ku është Kosova sot?
James Rubin: Gjërat nuk zhvillohen shpejt. Vetëm gjatë kohës sa e kam njohur atë, Kosova ka kaluar nga koha e atij njeriut në hotelin “Grand” që frikësohej të flasë, te heqja e kërcënimit serb e deri te shpallja e pavarësisë, që është pranuar nga shumica e shteteve. Por, është frustruese ngecja dhe janë dy pengesa prej të cilave nuk dihet se cila vjen e para, e cila e dyta.
Disa thonë se problemi i parë është se zhvillimi i Kosovës ngec nga mungesa e njohjes ndërkombëtare. Dhe, të tjerët thonë se ky është vetëm arsyetim për një sistem politik të ngecur. Duket se këtë herë votuesit e Kosovës u kanë dhënë përparësi këtyre të dytëve dhe dëshirojnë ta provojnë këtë. Te liderët e rinj nuk e shoh gatishmërinë që ta zgjidhin çështjen e njohjes ndërkombëtare të Kosovës. Liderët e rinj duket se kanë prioritete tjera. Këta janë njerëzit që nuk janë pajtuar as me Rambujenë, pa të cilën nuk do ndodhnin të gjitha tjerat.
Këta do të provojnë të zgjedhin problemet përbrenda dhe nuk do ta shohin mungesën e njohjes ndërkombëtare dhe anëtarësimin në Kombet e Bashkuara, në NATO, në BE, si arsye pse zhvillimi i Kosovës është i kufizuar.
Mbetet të shihet nëse e kanë mirë. Shpresoj që e kanë mirë. Shpresoj që gjërat mund të rregullohen. Edhe ashtu, tash për tash, nuk shoh që ka liderë në Kosovë dhe Serbi, që janë të vendosur t’i zgjidhin çështjet e hapura dhe të arrijnë paqe. Kjo është për keqardhje, por është fakt.
Pyetje: Cili është roli i administratës së re amerikane? Presidenti Biden ka vizituar rajonin disa herë, e përmendët edhe vetë. Sekretari i Shtetit, Blinken, e njeh rajonin mirë. E njeh Kosovën, pasi është marrë me të më herët. Si do të reflektojë kjo në Kosovë dhe në rajon?
James Rubin: E ardhmja e Kosovës, në këtë fazë, duke u nisur nga ajo që e thamë më herët, është në duart e lidershipit politik që ka vendosur të ndez vetëm “motorin” e ndryshimeve të brendshme dhe të mos merret shumë me faktorët e jashtëm si njohjet, njohja reciproke me Serbinë, anëtarësimi në Kombet e Bashkuara. Kjo nuk duket se do të jetë prioritet i tyre. Pra, nuk besoj se evolucioni i Kosovës në të ardhmen e afërt do të varet nga ajo se kush është në Shtëpinë e Bardhë. Kjo do të ishte e rëndësishme nëse do të ekzistonte dëshira për të arritur marrëveshje finale të paqes. Për fat të mirë për Kosovën, keni një President në Shtëpinë e Bardhë dhe një Sekretar të Shtetit, të cilët e kanë Ballkanin si një nga momentet përcaktuese të angazhimit të tyre në politikën e jashtme, kur lidershipi amerikan ka qenë vendimtar, kur viktimat janë ndihmuar dhe agresori është sanksionuar. Nuk besoj që Biden dhe Blinken do ta harrojnë këtë. Biden e konsideron punën e tij në Bosnjë si një nga të arriturat më të mëdha të kohës sa ka qenë senator. Nuk besoj se do të harrojë se kush në cilën anë ishte në atë kohë.
Dhe, për sa kohë që populli i Kosovës dhe liderët e Kosovës u qëndrojnë prapa parimeve demokratike dhe të tolerancës, parime këto që e kanë bërë Perëndimin të intervenojë, nuk ka arsye që Shtëpia e Bardhe dhe Departamenti i Shtetit të mos e shohin Kosovën si vend mik dhe vend që jemi krenar që e kemi ndihmuar.
Pyetje: A mund të presim bashkëpunim më të madh të Uashingtonit me kryeqendrat evropiane për çështjen e Kosovës dhe të Ballkanit Perëndimor në përgjithësi?
James Rubin: Përgjigjja e menjëhershme është “PO”. Administrata e kaluar nuk ishte e interesuar apo nuk ishte e aftë që të bashkëpunojë me partnerët në NATO. I kishte vënë prioritet të ulët bashkëpunimit me diplomacinë evropiane. Nuk ishte e interesuar për këtë. Nëse do të kishte sukses në arritjen e marrëveshjes finale, kjo do të ishte interesante, por nuk ia dolën. As që e filluan. Nuk është se do të isha kundër, mos të keqkuptohem. Nëse do të gjendej një zgjidhje që do të sillte njohje reciproke me Serbinë, nuk shoh arsye pse Shtetet e Bashkuara do të thoshin “nuk jemi të kënaqur me këtë, të kërkojmë një marrëveshje më të mirë”. Kjo nuk ka kuptim. Por, kjo nuk ndodhi.
Tash jemi në një situatë kur rruga evropiane është ngadalësuar, të mos them është margjinalizuar si politikë. Ka probleme të mëdha në Bosnjë e Hercegovinë. Ka rreziqe të mëdha në Kosovë. Besoj se do të ishte më mirë që administrata të zgjedh që të bashkëpunojë me evropianët – dhe besoj se do të bëjë këtë – dhe të luajë rol më të madh në Kosovë dhe rajon. Kohët e fundit, Amerika është tërhequr, që është e kuptueshme sepse Kosova është në Evropë. Rreziku për një luftë të re është i vogël. Prandaj është më e duhur që fqinjët të luajnë rol më të madh. Pra, do të ketë bashkëpunim ose të themi më mirë – do të ketë një nivel të sinkronizimit.
Pyetje: A mendoni se ky është çelësi për sukses në dialog?
James Rubin: Nuk besoj se çelësi për sukses në dialog është në duart e aktorëve të jashtëm. Mendoj se çelësi i suksesit në dialog është në duart e liderëve në Kosovë dhe në Serbi. Çështjet nuk duhet t’u nënshtrohen presionit nga jashtë, të detyrohet një shtet të njoh një shtet tjetër, të bëjë një shtet t’i harrojë të gjitha pasojat e luftës. Kjo nuk është në duart e vendeve perëndimore. Ne besojmë se edhe vendet e vogla kanë të drejta të njëjta dhe janë të barabarta me ne. Askush nuk mund t’u thotë se çfarë duhet të bëjnë. Këtë e bëjnë vetëm Rusia e Putinit dhe Kina e Xi-së në fakt. Ato thonë “jemi shtet i madh dhe mund t’u themi të tjerëve se çfarë të bëjnë”.
Është në duart e vetë shteteve të vendosin se çfarë do të bëjnë. A duhet t’i ndihmojmë, a duhet t’u ofrojmë incentiva? Përgjigja është “po”. Por, a duhet të jemi faktor vendimtar? Jo, nuk duhet të jemi. Nëse ka liderë që janë të gatshëm të bëjnë punën e vështirë e të nevojshme, ne duhet të jemi të gatshëm t’i ndihmojmë. Por, nëse kjo u duket se është shumë e rëndë dhe shumë e vështirë për ta, ne nuk mund të ndihmojmë.
Pyetje: A mund të presim që të keni rol në Kosovë dhe në rajon si pjesë e administratës së re?
James Rubin: Puna që kam bërë në Kosovë dhe kontaktet me miqtë e mi atje është punë me të cilën krenohem më së shumti nga koha sa punova në qeveri. Jam krenar që njerëzit si Presidenti Clinton, si Sekretarja Albright dhe unë patëm mundësi të bëjmë ndryshime të vërteta për njerëzit. Jam krenar për këtë. Jam krenar sesi është rritur Kosova, edhe pse nuk është e përsosur, nuk është pa vështirësi.
A do të kem ndonjë rol në të ardhmen? Në sistemin tonë kjo nuk varet nga unë. Do të ishte mashtrim të them se nuk më intereson puna në qeveri. Më intereson. Kam punuar për Presidentin Biden për katër vite kur ai ishte senator. E njoh shumë mirë Sekretarin e Shtetit. Dhe nëse më kërkojnë që të ndihmoj në mënyrë diplomatike në Evropë, do të isha i nderuar. Nëse më kërkojnë të bëj diçka të rëndësishme në Azi, edhe këtë do ta pranoja. Por, nuk e di. Shpresoj që, pa marrë parasysh se si, të jem në gjendje të ndihmoj.
Pyetje: Cili do të ishte mesazhi juaj për Kosovën dhe kosovarët tani në këto rrethana që i përshkruat?
James Rubin: Të shpresojmë që njerëzit në Kosovë dhe liderët e tyre do të jenë të sinqertë me veten e tyre për atë se çfarë duhet të bëhet që të ecet përpara. Në demokraci – dhe ne e kemi mësuar këtë në periudhën e Trumpit – është e lehtë për liderët që të premtojnë gjithçka e të mos arrijnë asgjë, siç ka bërë Trump me premtimet për marrëdhëniet ndërkombëtare. Kur liderët premtojnë se çdo gjë do të jetë e lehtë dhe çdo gjë do të zgjidhet, zakonisht e kanë gabim.