Anthony BREYR & Flamur MAXHARRI
Shqiptarët e quajnë vendin e tyre Shqipëri, që do të thotë “Toka e Shqiponjave”. Kronikanti turk, Urudj, thotë se malet e tyre janë të paarritshme, madje as nga gjelat; vetëm shqiponjat dhe shqiptarët mund të jetojnë mes tyre, një artikull i botuar në Revistën History Today në vitin 1962.
Djali i tij i katërt i Gjonit, Gjergj Kastrioti ka lindur rreth vitit 1405, dy vjet pasi turqit pushtuan Shqipërinë. Kruja u mor shpejt dhe u bë qendra e administratës turke.
Në vitin 1426, John Kastrioti dhe bijtë e tij u dorëzuan; Gjergji u bë peng i Sulltan Murad II dhe u kthye në Islam. Ai ishte duke shërbyer në ushtrinë turke kur Selaniku ra dhe babai i tij ishte dëbuar.
Emri “Skënderbe” është një variant turk i emrit Iskander (që nën kupton Aleksandrin) dhe Bej, ose Beg. Ai ishte krenar për emrin dhe shpesh e përdori atë si pjesë të nënshkrimit të tij. Kjo është gjithashtu periudha që është më e errëta. Kronistët shqiptarë dhe katolikë kanë shumë pak informancione në lidhje me kohën e tij me turqit, ndërsa legjenda thotë që ai është rritur në oborrin e sulltanit në Adrianopojë. William Miller pohon se ai ishte edukuar si mysliman në Adrianopojë. Kjo tingëllon shumë e vështirë: qyteti ishte ende shumë bizantin.
Pika e kthesës në jetën e Skënderbeut është gjithashtu e njohur gjerësisht përmes një legjende që frymëzoi shkrimtarin amerikan Longfellow për të shkruar një nga poezitë e tij të merituara më pak të njohura. Duket se në vitin 1443, kur ishte tridhjetë e tetë, Skënderbeu shërbeu në ushtrinë turke që ishte nisur në për të luftuar kundër Jonosh Hunyadi të Hungarisë në Nish, pengesa e fundit reale për nënshtrimin osman të Ballkanit.
Ai e braktisi fushën e betejës me disa shqiptarë të tjerë dhe iku në vendin e tij gjysmë të roberuar. Fakti i parë i padiskutueshëm për jetën e tij është se më 28 nëntor 1443, ai kapi kështjellën e familjës se tij në Krujë, garnizonit turk duke dhënë fermnain se ai kishte autoritetin e sulltanit.
Por ai ngriti një flamur të kuq të ndezur me një shqiponjë të zezë me dy koka mbi muret e tij pas revoltës dhe njoftoi kthimin e tij në besimin katolik. Garnizonit u ofruan pagëzim ose martirizëm. Motivet e Skënderbeut dhe ato të Gjergj Arianit, të cilët kishin bërë të njëjtën gjë tetë vjet më parë.
Në fakt, armiqtë e tij më të hidhur në anën turke ishin gjithmonë bashkatdhetarët e tij dhe ai kaloi aq vite si një katolik në ushtrinë turke duke i luftuar të krishterët, dhe kjo ishte një arsyeje pse ata e shikonin më shumë dyshim. Por ambiciet e Skënderbeut për epërsinë e fisit të tij të vogël ndoshta shpjegon veprimet e tij.
Përveç turqve dhe fisit Topia, Skënderbeu kishte disa aleatë ose armiq të mundshëm në vitin 1443. Venedikasit në bregdet duhet të ishin të predispozuar ndaj tij si një Fuqi Katolike, por ishin më të frikësuar prej tij sesa prej turqve. Princi ortodoks i Serbisë, Gjergj Brankoviç nuk do ta lejojë Skënderbeun të bashkohet me Aleatin hungarez, Hunjadin, sepse ai ishte një përçares.
Kështu, Skanderbeu kurrë nuk shkoi në Kryqëzatë në Varna më 1444. Vladislav i Polonisë ishte i largët por dashamirës. Vetëm Papati dhe mbretërit aragonezë të Napolit e mbështetnin me gjithë zemër, ndërsa armiqtë e tij më të frikshëm ishin midis princave rival shqiptarë.
Skënderbeu ishte një Geg dhe shumica e mbështetjes së tij erdhi nga veriu katolik. Fisi i tij, Kastrioti, ishte i vogël dhe Topiat, Balsha dhe Dukagjini nuk u kënaqën me udhëheqjen e tij. Por bashkëpunimi i tyre ishte thelbësor dhe në mars të vitit 1444 ai i bindi princat që të takoheshin në Lezhë, dikur një bastion i Dukagjinëve dhe më pas një koloni vendikase.
Atje, në katedralen e Shën Nikollës, Lidhja e Shqiptar u formua me Skënderbeun si Kapiten të Përgjithshëm. Krerët e kishin vlerësuar se hakmarrja e Muratit të II mbi Skënderbeun do të binte mbi të gjithë ata.
Të ardhurat vjetore të Lidhjes, të furnizuara kryesisht nga minierat e kripës së Selinës dhe çdo dukat të pasurisë së Skënderbeut, ishin 200,000 dukat. Me ato para ai mund të ngriste më së shumti 10.000 njerëz, këmbësorë dhe kalorësi. Lidhja nuk kishte kohë për t’u përgatitur, sepse në qershor të vitit 1444 Sulltan Murati dërgoi gjeneralin e tij më të aftë, Ali Pashën, me një ushtri prej 25,000 burra, kryesisht të ngritur, për të ndëshkuar rebelët shqiptarë.
Skënderbeu fitoi të parën betjë në luginën e Tourvollit, ku ai bllokoi dhe masakroi një pjesë të madhe të ushtrisë së Ali Pashës. Murati II u zemërua dhe venedikasit, të alarmuar nga fitorja spektakulare dhe pamundur të princave shqiptarë të bashkuar, filluan të ndërhyjnë.
Venedikasit ndoshta ishin mbrapa vrasjes së 105 të ftuarve në dasmën e motrës më të vogël të Skënderbeut me një anëtar të fisit Topia në Krujë më 1445. Deri në vitin 1448, venedikasit ishin hapur në luftë me Skënderbeun deri në mposhtjën e tyre nga Skënderbeu në luginën e Drinit.
Ata pastaj i lanë turqit të merreshin me Skënderbeun – pasi deshtuan ta vrisnini Skënderbeun, madje edhe me premtimin e një pensioni prej njëqind dukatësh në vit. Por turqit, në ekspeditën e tyre të ardhshme në Shqipëri në gusht të 1448, u mposhtën rëndë nga Skënderbeu në malet Oranik, apo Beteja e Ujëbardhës, e njohur edhe si Beteja e Albulenës.
Deri në tetor të 1448, Venedikasit u detyruan të bënin paqe me shqiptarët duke paguar çmim vjetor prej 1,400 dukat për Skënderbeun. Në të vërtetë, Venediku kurrë nuk u pajtua plotësisht me të, dhe nga 1448 në 1462 ka pasur luftë të padeklaruar mes këtyre dy fuqive katolike.
Me Venedikun pacifikuar për një kohë, Skënderbeu kishte bashkëpunimin me aleatët e tij më të ngushtë, Hunjadin e Hungarisë dhe Stefani Crnojeviç i Malit të Zi, i cili së shpejti do të bëhej kunati i tij. Sulltani Murati II, i cili kishte ndeshur pengesën e tij më të vështirë në pushtimin e tij të ngadaltë të Ballkanit jugor.
Murati II dërgoi ekspedita vjetore mbi malet në Shqipëri, por shqiptarët braktisën qytetet e tyre derisa turqit u kthyen në shtëpi për dimër. Në 1449 Sfetigrad ra; një vit më vonë bie edhe Berati dhe më 14 maj 1450, Murati II me djalin e tij Mehmetin dhe me të gjitha ushtritë e Evropës dhe Azisë, të mbushura me topa të aftë për të hedhur gjyle deri në gjashtëqind kile të rënda, u shfaqën para mureve të Krujës.
Vrana Konti mbajti kështjellën ndërsa Skënderbeu sulmonte turqit jashtë.
Historiani Chalkokondyles e kishte përshkruar rrethimin kështu:
“Mbrojtësit luftuan me dëshpërim dhe Skënderbeu ishte gjithmonë i pranishëm kudo që iu nevojitet ndihma e
Skënderbeu ishte kaq i frikësuar që i ofroi Krojën venedikasëve, të cilët, jo çuditërisht, e refuzuan atë. Ai i thirri peshkopët që të luteshin për Krujën, dhe ai pa një vizion të Shën Gjergjit, Shën Patronit të Shqipërisë dhe Etiopisë. Deri në fund të tetorit, Murati i II e ngriti rrethimin. Në fillim të vitit 1451 ai vdiq.
Shqipëria u shpëtua; në Romë këndonin “Te Deums” dhe emri i Skënderbeut u bë i njohur në mbarë Evropën, por gjysma e Lidhjes së Shqipërisë kishte kaluar në anën e turqve dhe Venediku ishte ende armiqësore. Skënderbeu u përgatit për raundin e ardhshëm duke gjetur një aleat Alfonsoin e V të Aragonit, mbretin e Napolit.
Prestigji i fituar përmes mbrojtjes së Krujës tani i mundësoi Skënderbeut të bëjë aleancave në nivel ndërkombëtar. Në mars të vitit 1451, në Krujë vjen një garnizon Aragonese dhe u bë Kapiten i Përgjithshëm i Kurorës së Aragonit.
Alfonso nënshkroi në mënyrë të pavarur me Topiajt, Balshajt, dhe Dukagjinin dhe gjysmën e fiseve të tjera në shërbimin e tij, për shqiptarët është më e lehtë të njihet një sundimtar i huaj se nga vendi i ture. Por fitues nga kjo marrëveshje ishte Skënderbeu. Ai bëri nderime zyrtare ndaj Alfonsos, i cili u tregua më shumë si një aleat fitimprurës sesa një zotërues i kërkuar dhe një agjent i dobishëm përmes të cilit fiset mund të kontrolloheshin dhe dëboheshin.
Ndërkohë, Gjergj Arianiti i Topiajve, rivali i tij më i madh, kishte shkuar në Venedik dhe Skënderbeu rifitoi mbështetjen e tij vetëm duke u martur me vajzën e tij Andronika Arianiti.
Sundimtarët perëndimorë filluan të shihnin interes edhe më të madh për shqiptarët kur Konstandinopoja ra më 1453. Me vdekjen e Hunjadit të Hungarisë tre vjet më vonë, ajo dukej se vetëm zotërinjtë e luftës të Shqipërisë ishin midis Mehmet Pushtuesit dhe Perëndimit.
Në 1453, Skënderbeu humbi Dibrën dhe komandatët e mbrojtësve të tij u zunë robër dhe u dërguan në Konstandinopoj. Nipi i tih Hamza Kastrioti, Moisiu i Dibrës, Dukagjini, Balsha dhe një pjesë e fiseve të Kastriotve dhe Topia shkuan tek turqit, duke pretenduar se Skënderbeu kishte marrur tokat e fiseve të tyre.
E ardhmja dukej sikur e Bizantit. Në korrik 1457, Kapiteni i Venedikut në Durrës me kënaqësi i raportoi Dukes së tij se turqit kishin pushtuar Shqipërinë përsëri dhe se Skënderbeu kishte humbur epërsinë midis krerëve dhe ishte në arrati.
“Një luan i ngjashëm si Skënderbeu, kurrë më nuk do të shfaqet mbi tokë!””
Skënderbeu përsëri luftoi me një situatë të vështirë. Ai nuk kishte forca mjaftueshme për të dalë në luftim të hapur, por ai kapi në befasi turqit duke i therur 20.000 ushtarë turq kur ata po qëndronin pranë detit në shtator të vitit 1457.
Napoli ishte e shqetësuar me politikën e brendshme dhe nuk mund të dërgonte më ndihmë për Skënderbeun, por në dhjetor të vtit 1457, Skënderbeu kishte kontraktuar një aleat tjetër potencial, Papa Kalixtus III. Në Romë ai u njoh si një bastion i rëndësishëm kundër të pafeve dhe ishte emëruar Kapiten i Përgjithshëm i Selisë së Shenjtë.
Të impresionuar nga kjo, Venediku bëri paqe me Skënderbeun në vitin 1458 dhe, edhe më mirë, në vitin 1461 Mehmeti i II nënshkroi një armëpushim dhjetëvjeçar me Skënderbeun.
Në vitin 1460, edhe pse tre aleatët kryesorë, Papa Kalixtus III, Mbreti Alfonso V i Napolit dhe Vrana Konti, mbrojtësi i Krujës, kishte vdekur, Skënderbeu mund të ndihej relativisht i sigurt.
Në 1461, rebeli veteranë Arianit Thopia vdiq dhe Skënderbeu ndihej i fortë për të shkuar në Itali me qindra kalorës për të ndihmuar Ferdinandin, birin e paligjshëm të Alfonso-s, të mbronte fronin e tij në Kalabri. Kjo ndërhyrje është e rëndësishme për Skënderbeun.
Suksesi ushtarak i Skënderbeut, përveç asaj që të gjitha studuesit e përshkruajnë si lidership magnetik të tij
qëndron në njohjen e thellë të Shqipërisë dhe banorëve të saj të trazuar. Forcat e tij të armatosura rrallë numëronin më shumë se 12,000 burra, rreth gjysma e tyre u trajnuan – me një përqindje shumë e lartë sipas standardeve perëndimore.
Këta do të shpërndaheshin shpejt në dimër. Siç thoshte Gibbon:
“Kuajt ishin të vegjël, burrat ishin aktive, por ai vështroi me sy të zgjuar vështirësitë dhe burimet e maleve; dhe, në flakën e fenerëve, i gjithë kombi u shpërnda në pikat më të forta”.
Diskutimi për taktikat t Skënderbeut pengohet nga fakti që biografët e tij më të hershëm i përshkruajnë luftërat e tij në lidhje me betejat e vendosura të Thukididit dhe Livit, të mbushura me fjalime të guximshme.
Në fakt, ai kurrë nuk kishte forcën për të luftuar një betejë të hapur. Kjo çoi në hutim Papa Pius në atë se si ai mund të mbajë epërsinë e tij “thjesht duke grumbulluar delet dhe cjep në male ”
Kontrolli i tij politik duhet të ketë qenë i skicuar dhe i specializuar në luftë guerile. Kur shkoi në Kalabri në ndihmë të Ferdinandit, italianët u mahnitën nga suksesi sulmeve te shpejtaa dhe nga fakti se ai kurrë nuk kishte humbur kohë për një rrethim. Në pjesën më të madhe të Shqipërisë, gjatë verës nuk kishte nevojë të jetonte në vendbanime, sepse kullotat në male i kishte në dispozicion.
Që ai u detyrua të zgjedhë dy herë për të lënë mbrojtjen e Krujës, më të rëndësishmin bastion të tij, një komandanti, ndërsa ai ishte jashtë, është e rëndësishëme. Në kohën më të keqe – si në vitin 1457, kur shumica e aleatëve të tij e tradhëtuan atë – ai kishte fisin e tij Geg, i cili mbeti besnik me një kombinim të asaj që të gjithë bashkëkohësit bien dakord që ishte personaliteti i tij frymëzues dhe disiplina e rëndë që ai zbatoi.
Kjo tërhoqi shërbimet e mercenarëve nga Evropa perëndimore, veçanërisht Gjermania, të cilët duhet të kenë dhënë një ndihmë shumë të nevojshëm profesional për grupet e armatosura të Skënderbeut, të përbërë ndryshe nga ajo që biografi i tij i fundit shqiptar, Peshkopi Fan Stylian Noli, e përshkruan si “fshatarët”. Detajet e taktikave janë të njohura për “betejat” e tij dhe elementi i fshehtësisë që siguroi surprizë në shumë prej angazhimeve të tij që ende e errëson njohuritë tona.
Paqja nuk zgjati shumë. Ndërsa Skënderbeu ishte në Itali, Papa i madh humanist Aeneas Sylvius Piccolmini, Pius II, i afroi atij një plan për një kryqëzatë. Ndërkohë, Ministri i Jashtëm i Skënderbeut, abati i Rotezos, po negocionte me Venedikun. Këtë herë ata panë se shpresat e tyre të vetme për mbajtjen e kolonive të tyre në bregdet ishin brenda
duke e mbështetur të shqiptarët.
Në vitin 1462, Mehmeti II përfundoi aneksimin e ngadaltë të Bosnjes dhe Skënderbeu u kthye në shtëpi, me frikë se Sulltani do të thyejë armëpushimin e tij. Në vitin 1463 u nënshkrua një aleancë me Venedikun. Në nëntor të atij viti, Piu II filloi kryqëzatën e fundit kundër të pafeve. Për Mehmetin e II, kjo ishte justifikim i mjaftueshëm. Ai e kishte parë babain e tij të poshtëruar para Krujës dymbëdhjetë vjet më parë dhe kërcënimi i një kryqëzate ishte një justifikim i drejtë për të thyer armëpushimin dhjetëvjeçar.
Kryqëzata mezi ndihmoi Skënderbeun. Një nga një, princat e perëndimit u tërhoqen. Duka i Burgundy tha se nuk mund të linte tokat e tij për një moment nga frika se Mbreti i Francës do të pushtonte. Venedikasit shpjeguan se ndërsa ata kishin nënshkruar një aleancë mbrojtëse me Skënderbeun, çdo ofensiv kundër turqve do t’i humbiste tregtinë e çmuar. Qytete të tjera italiane përsëriten justifikimin. Gjërat kishin ndryshuar shumë që nga vala e fortë e entuziazmit të kryqëzatave katërqind vjet më parë. Vetëm Hungarezët dhe Skënderbeu ofruan ndihmë praktike.
Deri në vitin 1464, me zbulimin në kohë të miniervae në shtetet papale, që i siguruan atij të ardhura të mjaftueshme për të financuar kryqëzatën, Piu II vendosi ta udhëheqë vetë – një hap të paprecedent. Ai ishte në gjendje të keqe dhe dëshpërimisht dëshironte të shihte misionin e tij deri në përfundim para se të vdiste.
Ai u nis të lundronte nga Ankona në Raguzë dhe pastaj të bashkohej me forcat e Skënderbeut. Ka pasur shumë spekulime se çfarë duhet bërë pas kësaj. Më 18 korrik 1464, Piu II mori kryqin në Shën Pjetrin dhe u nxitua në Ankona.
Shërbëtorët e Papës kurrë nuk i thanë atij se asnjë mbret katolit nuk kishte dërguar ushtritë në Ankona dhe shërbëtorë e Papës nuk i treguan atij, në mënyrë që ai të mos i shihte kurthet dhe këmbët që kishin braktisur dhe po nxitonin përtej drejtimit të kundërt. Piu II vdiq në Ankona më 14 gusht 1464, pa kuptuar rënien e plotë të kryqëzatës së tij.
Kryqëzata e fundit shërbeu vetëm për të provokuar Mehmetin II, dhe Skënderbeu ishte lënë për t’u përballur me të i vetëm. Në verën e vitit 1464, ai mundi turqit në liqenin e Oherit dhe shqiptarët festuan fitoren me peshk trofte të liqenit.
Por turqit tani drejtoheshin nga një komandant shqiptar tradhtar i njohur si Ballaban Pasha, i cili e njihte vendin dhe Skënderbeun. Për katër vjet ata kërkuan njëri-tjetrin në male.
Ballabani kapi komandanti e Skënderbeut, Moisi Golemin e Dibrës. Skënderbeu ofroi mijëra dukate në shpërblim pë për lirimin e tij. Mehmeti II u përgjigj duke rjepur Moisiun për se gjalli.
Në vitin 1466, Mehmeti II erdhi personalisht me ushtrinë më të madhe turke që kishte ardhur ndonjëherë në Shqipëri – ushtritë e Evropës dhe Azisë, trasmetuar nga kronikanti më i njohur rreth në 150,000 burra. Ai menjëherë rrethoi Krujën: këtë herë nuk do të kishte gabime.
Skënderbeu u alarmua me arsyeje. Në dhjetor 1466, ai udhëtoi për në Romë për të marrë ndihmë dhe kjo ishte për të një dëshpërim i madh që ai u largua nga Shqipëria në një moment të tillë. Një rrugë pranë Quirina në Romë ende përkujton emrin dhe vizitën e tij.
Skënderbeu pastaj shkoi në Napoli dhe u kthye në shtëpi për fushatën e vitit 1467. Mehmeti II kishte shkuar, por Ballaban Pasha ishte ende duke rrethuar Krujën. Në një sulm të papritur, Skënderbeu sulmoi dhe vrau Ballabanin. Pastaj ai u kthye, me më pak sukses, për ta rimarrë Elbasanin.
Mehmeti ishte i tërbuar me lajmin e vdekjes së Ballabanit dhe zbriti përseri në Shqipëri, duke shkatërruar kështjellën që Skënderbeu po ndërtonte në Kepin e Rodonit. Por më 17 janar, 1468, Skënderbeu vdiq në Lezhë. Ai u varros i mbuluar më lavdi në katedralen e Shën Nikollës ku kishte themeluar Lidhjen e Shqipërisë njëzet e katër vite më parë. Fitorja e tij e fundit ishte pas vdekjes. Një ushtri turke pranë Shkodrës hasi një trup të vogël shqiptarësh mes të cilëve ata mendonin se panë Skënderbeu. Ata u tmerruan.
Skënderbeu kishte fituar titullin e dhuruar nga Papa Nikolla V,
“Kampion i Krishterimit. ”
Sulltan Mehmeti II, ai shpresonte dhe besonte se:
“Një luan i ngjashëm si Skënderbeu, kurrë më nuk do të shfaqet mbi tokë!”
Kur turqit morën Lezhën disa vite më vonë, turqit e hapën varrin e Skënderbeut duke i marrur kockat e tij për të krijuar hajmeli që të behëshin sikurse ai.