Kështu shkruante ky Sekretar i Komisionit të Caktimit të Kufijve të Shqipërisë dhe Malit të Zi në vitet 1879-1880), Senator, diplomat e nobelist francez 1852-1924.
“…Unë i kam shumë borxh Shqipërisë; unë do t’ia paguaj këtë borxh të rinisë…Në Shqipëri, për herë të parë, kam ndjerë se aty kishte, jo vetëm qenie, por njerëz që nuk mund të braktiseshin pa turp, në dobësinë e tyre.
Pata fatin e madh të emërohem, në pranverë të 1879, sekretar i Komisionit të caktimit të kufijve të Shqipërisë dhe Malit të Zi.
Erdha në Shkodër, pastaj u njoha atje, me kolegët, vendet, krenar për postin tim të parë, duke mos e marrë me mend, ç’është e vërteta, punën për të cilën ishte ngarkuar komisioni.
Së fundi, ne po e sabotonim, po e qethnim territorin e Shqipërisë në dobi të Malit të Zi. Dhe Shqipëria ishte pa mbrojtje.
Vetëm kjo mjaftoi për të shfaqur gjithë magjinë e saj në sytë e më të rinjve prej nesh. dhe banorët, për më tepër, ishin të qetë, çfarëdo që t’u thonë, duke dashur, vetëm të punojnë me krenari e dinjitet. dhe duronin të gjithë, pa u ankuar, pa patur një avokat.
Sepse Shqipëria nuk ekzistonte, dhe nuk duhej të ekzistonte për diplomacinë, Vetëm Turqia ishte në kontakt me Evropën.
Dhe, kur Shqipëria shkaktonte vështirësi, ishte Turqia, e dobët, të cilën Europa e kërcënonte ose shtirej sikur e kërcënonte….
Mali i Zi, ai, prek Adriatikun: i varfër, shumë i keq, por ai i paraprin ushtrisë së madhe. Ja përse emisarëve të tij shumë të vegjël u jepen gjithmonë pritje shumë të mëdha në Shën-Petërsburg ku ata pranohen deri në familjen mbretërore.
Mali i Zi ishte pika e avancuar e marshimit sllav. Dhe është kjo arsyeja që Traktati i Shën Stefanit i dha atij pjesën më të madhe; është kjo arsyeja që nuk ra shumë në sy.
Ai kishte dyfishuar, trefishuar sipërfaqen e tij, kishte kaluar me një të rënë të lapsit nga 4.405 në 15.355 km2 në dëm të Shqipërisë.
Territori malazez shtrihej me qytetin më verior shqiptar, Tivarin, deri në det. Ka një port! Të mjerin Tivar, të bombarduar, të zbrazur nga artileria që e nënshtroi, unë e kam njohur vetëm të shkatërruar.
Princi i Malit të Zi ishte shumë krenar. I lodhur nga modestia e tepërt, nga vetquajtja “i madhi” i Çetinjës aspironte për zgjerimin ose shpërnguljen gjetkë.
Ai i shumëfishoi zotimet, intrigat, vargjet vetëm për këtë qëllim: ai i thuri lavde me këngë e poema marshimit të tij drejt detit, marshimit me golapin e madh të kalit të tij.
Shpesh më ka ardhur keq që ky kalë i bukur beteje i nxitur në mënyrë të pamjaftueshme kishte ndalur galopin e tij vetëm në breg të detit.
Në fakt kur komisioni ynë u mblodh, marshimi sllav e arriti qëllimin e tij drejt perëndimit, dhe Princi i Malit të Zi shpresonte, me plot të drejtë, çmimin e përpjekjeve të para të tij.
Kështu shpjegohet padurimi i delegatëve të tij fatkeq, kur komisioni iu rezistoi pretendimeve të tyre, dhe kështu shpjegohet gjithashtu izolimi i Shqipërisë.
Kështu shpjegohet padurimi dhe paturpësia e malazezëve, duke pritur që t’u dorëzohet pjesa e tyre e Shqipërisë, pjesa kryesore, që nuk duhet t’u humbte nga sytë.
Sepse Mali i Zi gurishtor, fole zogjsh të egër gjahu, ishte i varfër, por ai kishte për udhëheqës një mbret që nuk pranonte t’i falte shërbimet e tij.
Shtinte në dorë fushat më të pasura, malet dhe liqenet, rivierën e Shqipërisë.
…Ndërsa ne diskutonim mbi hartën, në Shkodër, apo midis shkatërrimeve të Podgoricës së djegur dhe të pushtuar nga trupat e Princ Nikollës, kufijtë e territoreve të dhëna Malit të Zi, ja që shqiptarët refuzonin me këmbëngulje dhe me sa fuqi që kishin të na bindnin…
Lidhja Shqiptare, Lidhja Kombëtare, ndër të tjera, ishte formuar dhe ngritur. Ajo ishte e paarritshme, e paepur dhe e paprekshme, duke përfshirë dhe Prizrenin.
Njëri prej ambasadorëve otomanë në Kongresin e Berlinit, Mehmet Ali, pranoi misionin e pahijshëm për të shkuar në bisedime në krahinat e humbura të Gucisë dhe Plavës, në Ipek (Pejë) ose Gjakovë. E pësoi më vonë.
Kurrë shqiptarët nuk kanë dashur të kalojnë nën sundimin e serbëve ose malazezëve, po aq sa të turqve e të grekëve…”
Shënim:
D’ESTORNELLES de CONSTAND ishte Senator francez, Nobelist i Paqes (1909), Sekretar i Caktimit të Kufijve mes Shqipërisë e Malit të Zi (1879-1880) i shkruan këto fragmente e fakte në librin e tij “Unë i kam shumë borxh Shqipërisë”. Botoi Klubi i Poezisë, Tiranë, 2015, ISBN: 978-9928-4261-3-0.