Lajmi i mirë për të ashtuquajturin dialog të detyruar nga BE-ja është se ai nuk ka arritur asgjë të rëndësishme. Qëllimi i tij primar për krijimin e një Asociacioni të Komunave Serbe, të integruara në institucionet e Kosovës, vetëm do t’i përkeqësonte gjërat, kështu thotë David B. Kanin, ligjërues në Universitetin prestigjioz Amerikan, Johns Hopkins.
Ai në një intervistë për KosovaPress thotë se një zhvillim i tillë do t’i siguronte Asociacionit një status të njohur ndërkombëtarisht, ndërsa Kosova do të vazhdonte të mos kishte një status të qartë ndërkombëtar, dhe nuk do të bënte ndonjë përparim drejt njohjes nga Serbia dhe nga pesë shtetet anëtare të BE-së.
Kanin, i cili shërbeu si analist i lartë në Agjencinë Qendrore të Inteligjencës për tri dekada, dhe ishte anëtar i ekipit të SHBA-së në bisedimet për paqen në Kosovë, në Rambuje, mendon se Kosova do të bënte mirë të hiqte qafe këtë dialog, ose të paktën ta vendosë në plan të dytë, ndërkohë që – Prishtina mund të mendojë të orientohet drejt pjesës tjetër të universit shqiptar.
Profesor Kanin, ju keni një përvojë të shkëlqyer me zhvillimet në Ballkan, në kohën kur keni qenë aktiv, rajoni i Ballkanit ishte në luftë. Edhe pse kanë kaluar shumë vite që nga angazhimi juaj, rajoni ende mbetet i paqëndrueshëm politikisht gjithashtu edhe në aspektin e sigurisë. Nga përvoja juaj, a mund të na thoni ju lutem, ku qëndron problemi që Ballkani nuk po arrin të gjejë paqe?
Kanin: Rajoni i Ballkanit, ashtu si Lindja e Mesme, është kryesisht një pjesë e mëparshme e Perandorisë Osmane që nuk ka gjetur kurrë një stabilitet të qëndrueshëm, që kur ajo Perandori humbi kontrollin e saj. Që nga viti 1878, versione të ndryshme të “Perëndimit” i kanë imponuar rajonit statuse të supozuara përfundimtare që kanë zgjatur për një kohë, dhe më pas janë shembur. Sipas mendimit tim, versioni aktual i mbikëqyrjes perëndimore po ndjek të njëjtin model. Asgjë nuk është vendosur në jug të Savës. Kufijtë, struktura e vendbanimeve, qëndrueshmëria ekonomike dhe lufta midis strukturave politike formale (të imponuara nga perëndimi) dhe rrjeteve joformale të bazuara në besim, kaq qendrore për çdo aspekt të jetës, mbeten të hapura. Rezultatet e luftërave të nxehta dhe të ftohta të shekullit të 20-të zgjidhën shumë nga këto çështje në pjesën më të madhe të Evropës, por jo në Ballkan.
Diplomacia post-jugosllave prodhoi armëpushim në Bosnje dhe Kosovë, dhe përfundimisht prodhoi një zgjidhje për çështjen e emrit në atë që tani quhet Republika e Maqedonisë së Veriut. Deri më tani, asnjë nga pjesëmarrësit në luftërat e viteve 1990 nuk dëshiron të kthehet në konflikt të armatosur. Megjithatë, ideja se ekziston vetëm një rrugë përpara që përfshin vlerat e supozuara universale neo-iluministe të transparencës, sundimit të ligjit, demokracisë dhe integrimit multikulturor është teleologji laike e dëshirueshme. Përpjekja çerekshekullore për të zgjidhur mosmarrëveshjet ekzistuese, dhe për të krijuar shtete dhe shoqëri funksionale mbi bazën e ideologjisë institucionaliste liberale vazhdon të dështojë.
Kohët e fundit ka pasur një tension të madh në Bosnje dhe Hercegovinë, pasi lideri serb i Bosnjës, Milorad Dodik, kërcënon me bojkotimin e institucioneve shtetërore të federatës së Bosnjës, dhe qëllimi i këtij veprimi tashmë dihet. Si i vlerësoni këto zhvillime?
Kanin: Tensionet aktuale deri tani bien brenda strukturës së sjelljes midis komuniteteve përbërëse, armiqësore, reciproke të Bosnjës së parë që nga shekulli i 15-të që qëndronte jashtë një tregu më të madh perandorak ose jugosllav. Ky ndërtim i çuditshëm u dënua që në lindje nga diplomacia e drejtuar nga Amerika, e cila detyroi një politikë jofunksionale ndaj klientëve boshnjakë të Uashingtonit, ndërsa i dha Slobodan Millosheviçit një sukses të qartë diplomatik të viteve 1990.
Nuk është çudi që serbët e Bosnjës këmbëngulin në ruajtjen e marrëveshjes së Dejtonit siç është arritur, ndërkohë që diplomatët amerikanë janë në luftë me dispozitat e një marrëveshjeje që Uashingtoni e detyroi Alija Izetbegoviçin të pranonte. Dështimet e njëpasnjëshme perëndimore për të detyruar reformën politike dhe kushtetuese, dhe pamundësia për të bërë ndonjë gjë të dobishme sipas rregullave të kushtetutës së Dejtonit, e lënë RS-në si një pjesë të vetme të qëndrueshme të Bosnjës aktuale. Ky nuk është një gjykim për vlerën etike apo morale të atij entiteti, por fakti mbetet se rrjeti i patronazhit në krye të RS-së mund të funksionojë ndërsa pjesa tjetër e Bosnjës nuk mundet. Ju pëlqen apo jo, status quo-ja aktuale nuk ka gjasa të mbahet.
Fajësimi i liderëve për tensionet aktuale është i lehtë dhe përbën shmangie të punës. Milorad Dodik, i vendosur fillimisht në pushtet nga zyrtarë amerikanë që besonin se ai do të ishte antidoti i Radovan Karaxhiçit, ka manipuluar dhe ka lexuar me mjeshtëri mendimet e gjeneratave të njëpasnjëshme të diplomatëve perëndimorë, ndërsa kujdeset për rrjetin e tij të patronazhit. Me gjithë zhurmën e tij, Dodik deri më tani nuk e ka shkruar fjalën “shkëputje” në asnjë projekt-rezolutë. Ai ka kalibruar retorikën e tij për të fituar duelet e shtypit me ndërkombëtarët, duke shmangur çdo veprim që në fakt mund të shkaktojë konflikt. Megjithatë, ekziston rreziku në atmosferën e mosbesimit që përshkon shkëmbimet e pafundme mes Dodikut, liderëve boshnjakë, ekspertëve dhe ndërkombëtarëve. Tërheqja formale dhe e aktualizuar e RS-së nga institucionet qendrore të Bosnjës – sado të dobëta që janë – do të ishte një hap drejt shkëputjes dhe një sfidë e drejtpërdrejtë ndaj asaj që mbetet nga kredibiliteti perëndimor në rajon.
Ekspertët ndërkombëtarë po paralajmërojnë se Bosnja është në rrezik. Nga këndvështrimi juaj, a ka gjasa që Bosnja të përfshihet në një konflikt të armatosur?
Kanin: Nuk ka gjasa për një rikthim në konflikt dhe do të mbetet ashtu për sa kohë që nuk ekziston asnjë version i Vojislav Sheshelt në asnjë nga tre komunitetet përbërëse të Bosnjës. Dodik dëshiron të vazhdojë të tregojë përbuzje ndaj ndërkombëtarëve të irrituar, ndërkohë që boshnjakët e dinë se dhuna do të kërcënonte lidhjet e dobëta që mbajnë të bashkuar Federatën Boshnjako-Kroate, për të mos përmendur ekzistencën e lëkundur të shtetit boshnjak. Megjithatë, çdo lëvizje e Dodikut për të ndërtuar dhe pajisur një ushtri në RS, ose ndonjë lëvizje e boshnjakëve për ta bërë ushtrinë nocionale boshnjake më të fortë, do të paraqiste një rrezik real për luftime të reja. Tensioni aktual mbart gjithashtu rrezikun që ndonjë ngjarje e paparashikuar mund të shkaktojë një konflikt të padëshiruar.
Me përshkallëzimin e tensioneve në Bosnje, deri më tani nuk kemi parë që autoritetet e Beogradit të dërgojnë mesazhe me përmbajtje. Dhe perceptimi është se Rusia dhe Serbia janë pas këtyre tensioneve, siç ishin në vitet 1990. Çfarë duhet të bëjnë Perëndimi, SHBA, NATO dhe Bashkimi Evropian?
Kanin: Premisa e kësaj pyetje duket se fajëson vetëm Rusinë dhe Serbinë për luftërat e viteve 1990. Kjo thjesht nuk është e vërtetë. Unë nuk do t’i bëj më ato luftëra këtu, por është e rëndësishme të jem i sinqertë për rolin që luajtën figurat nga të gjitha palët ndërluftuese në shembjen e dialogut të brendshëm të Bosnjës, ndërsa struktura jugosllave shembej rreth tyre. Gjithashtu, Rusia e Jelcinit ishte e angazhuar në një përpjekje konstruktive për të bashkëpunuar në Ballkan dhe gjetkë me një Perëndim triumfues. Ky i fundit u përgjigj me një zgjerim të NATO-s që Moska dhe anëtarët e rinj të Evropës Lindore të Aleancës, e kuptonin të gjithë se kjo do të thoshte se Perëndimi ende e trajtonte Rusinë kryesisht si një armik të mundshëm.
Çfarë “mesazhesh të përmbajtjes” duhet të pritet të dërgojë Beogradi? Serbia e pranon ekzistencën e Bosnjës aktuale dhe shpreh shqetësimin për interesat e komunitetit të madh serb brenda saj. Kjo është sjellje normale për një shtet dhe komb me të afërmit fqinj. Tensionet aktuale në Bosnje nuk kanë të bëjnë as me Serbinë, as me Rusinë. Ato rezultojnë nga brishtësia që e ka përcjellur Bosnjën. Çdo përgjigje nga shtetet dhe institucionet perëndimore ndaj tensioneve aktuale me supozimin se Rusia dhe Serbia janë pas tyre do të ishte e gabuar dhe, ndoshta, e rrezikshme.
Besoj se keni qenë në rrjedhën e zhvillimeve në Ballkan para dhe pas Marrëveshjes së Dejtonit. Nga këndvështrimi i sotëm a mendoni se mund të ishte bërë ndryshe?
Kanin: Si analistë të inteligjencës, kolegët e mi dhe unë u dhamë klientëve politikëbërës vlerësime rreth ngjarjeve, tendencave dhe rezultateve të mundshme alternative. Këta klientë vendosën nëse i konsideruan si të dobishme analizat tona dhe morën vendimet e tyre për politikëbërjen në përputhje me rrethanat.
Bosnja siç u imponua në vitin 1995 është e pafuqishme që nga krijimi. Shumë gjëra mund të kenë ndodhur ndryshe, por një çështje bie në sy. Vendimi për të ruajtur formulën 51-49 për ndarjen e Bosnjës midis dy entiteteve të saj, dëmtoi rëndë interesat boshnjake. T’i përmbahesh kësaj formule nënkuptonte rivendosjen e kontrollit të serbëve të Bosnjës mbi zonat e humbura në Bosnjën Perëndimore gjatë fushatës ushtarake të vitit 1995. Kjo pengoi krijimin e një zone të vazhdueshme të ndikimit boshnjak. Kjo nuk duhej të kishte rëndësi sepse SHBA-ja e siguroi Izetbegovicin se Uashingtoni do të siguronte që Bosnja të bëhej një shtet qytetar dhe multietnik, që nuk është nën kontrollin e nacionalistëve. Amerikanët premtuan gjithashtu se refugjatët dhe personat e zhvendosur brenda vendit do të kthehen në komunitetet multietnike në një Bosnje funksionale. Këto premtime nuk u mbajtën.
Askush nuk do duhej të befasohej që Bosnja nuk u pajtua me nocionet perëndimore të formave dhe strukturave politike laike, multikulturore, të bazuara në sundimin e ligjit. Shoqëritë ballkanike janë varur nga marrëdhëniet e bazuara në besim për shekuj, nën pushtime serike perandorake dhe pushtime të tjera të huaja. Kjo është çështja. Përpjekja për të përshtatur kushtetutat dhe kulturën qytetare në një rajon ku marrëdhëniet atributive dhe afektive mbeten në qendër të rëndësishme bazohet në teori të këqija dhe çon në praktikë të dështuar. Sipas mendimit tim, është thelbësore që liderët perëndimorë, akademikët dhe ekspertët e OJQ-ve të kuptojnë se në Ballkan – dhe jo vetëm në Ballkan – shumë strategji mbijetese janë njëkohësisht të paligjshme dhe legjitime. Shefat e patronazhit, klientët e tyre dhe kundërshtarët e tyre lokalë e dinë të gjithë këtë, dhe e patën të lehtë të kapnin Bosnjën edhe para Dejtonit. Në këtë kontekst, çdo lëvizje e Perëndimit për të rivendosur politikat e tij të pas-1995-ës, do të ishte e gabuar.
Ne e kemi parë Presidentin Biden të kthejë në Ballkan disa prej diplomatëve më të suksesshëm amerikanë në viteve 1990. Tensionet këtu janë rritur pothuajse njësoj si në vitet 1990. Ndërsa disa nga ambasadorët amerikanë që do të vijnë së shpejti në Ballkan, veçanërisht Ambasadori Hill duket se do të përballet me probleme të ngjashme si 20 vite më parë. A do të përballen ata me të njëjtat rrethana?
Kanin: Mendoj se e përkufizoj fjalën “të suksesshëm” ndryshe nga ju, por Uashingtoni duket se po e ribashkon grupin. Duket se administrata aktuale amerikane e konsideron përvojën në rajon si një kriter të mirë për të dërguarit ballkanikë. Shpresoj se Uashingtoni do të arrijë të kuptojë se idetë e mira ndonjëherë vijnë nga njerëz që nuk kanë fare përvojë në një rajon dhe nuk janë të ngarkuar me të dhëna profesionale dhe preferenca personale që lidhen me vendet ku janë caktuar.
Disa gjëra janë kryesisht ashtu siç ishin. Boshnjakët dhe universi shqiptar mbeten klientë të Amerikës, ndërsa serbët dhe Serbia janë akoma më skeptikë ndaj “ndihmës” amerikane. Paqëndrueshmëria bazë e pas vitit 1878 që theksova në përgjigje të pyetjes suaj të parë mbetet në vend. Në të njëjtën kohë, pasi shpërdoruan momentin e tyre hegjemonist në vitet 1990, Shtetet e Bashkuara kanë humbur atmosferën e gjithëdijshmërisë dhe të gjithëpranisë që kishin në atë kohë. Politikanët dhe diplomatët ballkanikë në të gjitha kampet na njohin shumë më mirë tani, dhe disa ka të ngjarë të kenë zbuluar kufijtë e njohurive të Uashingtonit për problemet e rajonit. Pasardhësit e atyre që dikur prisnin dhe shpresonin për një veprim vendimtar të SHBA-së në rajon, ose janë të dëshpëruar tani ose kanë kuptuar se SHBA-të me të vërtetë nuk kanë një plan dhe nuk ka gjasa të angazhojë një numër të konsiderueshëm trupash ose instrumente të tjera kinetike për të zbatuar rezultatin e dëshiruar. Marrëveshja e Dejtonit e mirëpritur në vitin 1995, tani njihet si thjesht një armëpushim dhe jo si kornizë për paqen e premtuar nga krijuesit e saj. Statusi i pasigurt në të cilin jetoi Kosova pas vitit 1999 u shndërrua në një gjoja sovranitet të ngecur, jo trajtuar si duhet nga diplomacia amerikane ndërmjet viteve 2006 dhe 2008 dhe është ende i diskutueshëm. Lajmi i mirë vjen nga ajo që tani është Republika e Maqedonisë së Veriut. Studimi i suksesit konsociativ të politikanëve të shtuar vendas – jo i diktuar – nga sjellja e një ndërmjetësi të veçantë amerikan, të aftë, mund të jetë i dobishëm për diplomatët e vjetër e të rinj.
Ndryshe nga vitet 1990, fuqia dhe prania e Rusisë në Ballkan është shumë më e madhe. Për vite me radhë, Perëndimi ka neglizhuar operacionin e Rusisë në Ballkan dhe tani që tensionet po rriten dhe ndikimi i saj është i dukshëm, a mund të dobësohet ky ndikim?
Kanin: Prania aktuale e Rusisë në Ballkan nuk është e madhe, por menaxhohet me efikasitet nga Putini dhe diplomatët e tij. Përqendrimi i Moskës në dobësimin e fuqisë amerikane dhe përfitimi nga gabimet e Uashingtonit i jep asaj një fokus strategjik që mungon në kryeqytetet perëndimore. Në të njëjtën kohë, ndikimi rus mbi ngjarjet në Ballkan shpesh mbivlerësohet. Nuk është e vështirë për rusët të thonë jo në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, për shembull në lidhje me pavarësinë e Kosovës në vitin 2006 dhe gjatë përpjekjeve të fundit perëndimore të dështuara për të përmendur Përfaqësuesin e Lartë në shtypin zyrtar. Rusët mund ta mbështesin Dodikun, por nuk është e qartë se sa larg do të shkojnë për ta ndihmuar atë nëse veprimet e tij provokojnë konflikt të ri. Ndërkohë, presidenti i Serbisë Vuçiq, do të vazhdojë të balancojë marrëdhëniet me të gjitha fuqitë e mëdha, duke mos i dhënë Rusisë asnjë krenari të veçantë për vendin. Kontributi i Moskës për problemet në Ballkan nuk duhet të bëhet një shpërqendrim nga nevoja urgjente për të rregulluar rezultatet e gabimeve të dobëta të vetë Perëndimit dhe për t’u mundësuar akterëve në rajon që më në fund të marrin përgjegjësinë për të ardhmen e tyre.
Për vite me radhë, Shtetet e Bashkuara kanë mbështetur lidershipin evropian në udhëheqjen e procesit të Dialogut për normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë. Është një vlerësim i përgjithshëm që BE-ja nuk demonstron kapacitetin për t’i dhënë një epilog dialogut. Kosova mendon se pa rolin udhëheqës të SHBA-ve nuk mund të ketë një epilog, a mendoni se është koha që SHBA-të të udhëheqin në këtë proces?
Kanin: Është koha që qeveritë dhe popujt në Ballkan të marrin përgjegjësinë për problemet e tyre. Mbështetja në fuqitë e mëdha të pasinqerta dhe jo të besueshme, është forma lokale e shmangies së punës e cila qon vetëm në zhgënjim dhe paqëndrueshmëri të pakalueshme. Lajmi i mirë për të ashtuquajturin dialog të detyruar nga BE në vitin 2013, është se ai nuk ka arritur asgjë të rëndësishme. Synimi i tij parësor, krijimi i një Asociacioni të Komunave Serbe, integruar në institucionet e Kosovës, vetëm sa do t’i përkeqësonte gjërat. Një zhvillim i tillë do t’i siguronte Asociacionit një status të njohur ndërkombëtarisht. Serbia, sigurisht që do të mbetej një shtet i njohur botërisht. Kosova, megjithatë, do të vazhdonte të mos kishte një status të qartë ndërkombëtar, dhe nuk do të bënte asnjë përparim drejt njohjes nga Serbia apo pesë shtetet anëtare të BE-së që po e bllokojnë Prishtinën që të anëtarësohet në BE. Ndërkohë, qytetet e kontrolluara nga serbët do të gjenin mënyra të ndryshme për të ruajtur besnikërinë dhe varësinë e tyre ndaj Serbisë me ndihmën, natyrisht, të rrjeteve të patronazhit serb.
Kosova do të bënte mirë ta heq qafe atë dialog ose të paktën ta vendosë në plan të dytë. Prishtina mund të mendojë të orientohet drejt pjesës tjetër të universit shqiptar. Deklarimi i fundit i Edi Ramës se shanset për marrëdhënie më të ngushta mes Shqipërisë dhe Kosovës janë më të mundshme me Shqipërinë jashtë sesa brenda BE-së, meriton të mendohet seriozisht. Asnjë vend nuk ka gjasa të hyjë në BE në një të ardhme të parashikueshme edhe nëse Bullgaria heq veton e saj për hapjen e bisedimeve të pranimit me Maqedoninë e Veriut. Mjegulla që rrethon kushtëzimin dhe përçarjen e BE-së i mundëson Brukselit t’i mbajë kandidatët jashtë për një kohë të pacaktuar, ndërsa i udhëzon ata të kalojnë nëpër sfidat e shpërndara përgjatë rrugës së famshme Evropiane.
/David B. Kanin është Ligjerues në Shkollën e Studimeve të Avancuara Ndërkombëtare, Universiteti Johns Hopkins, dhe Drejtor Analitik në Centra Technology. Në vitin 2010 ai doli në pension si analist i lartë pas një karriere 31-vjeçare në Agjencinë Qendrore të Inteligjencës. Ai ishte anëtar i delegacionit amerikan në bisedimet e paqes për Kosovën në Rambuje, në vitin 1999./