Nga Altin Raxhimi
Këtë verë bëhen pesë vjet prej kur e pata intervistuar studiuesen amerikane Annette B. Frommin për një artikull mbi hebrenjtë shqiptarë. Gjatë bisedës, ajo më pati përmendur se si, në të kthyer të shekullit XX, një adoleshente hebreje, motra e gjyshit të saj, kishte braktisur familjen për një shqiptar mysliman nga Filati, qyteza malore në Greqi, një hap larg nga deti dhe nga kufiri me Shqipërinë.
Familja e saj mbajti shiva—shtatë ditë zie—dhe kujtimi për të u shua. Asnjërit prej anëtarëve të familjes nuk iu lejua të mbanin kontakt më me të. Hallëmadhja mbeti pa emër dhe u tret.
Frommi është marrë me studime si për tekstilet e aborigjenëve të Shteteve të Bashkuara ashtu edhe për kulturën materiale të hebrenjve të Greqisë. Ajo ndihmon me redaktimin një reviste akademike të quajtur Sephardic Horizons (Horizonte sefardike), e cila trajton botën e hebrenjve të Mesdheut lindor, botë së cilës i përket pjesa dërrmuese e hebrenjve të Greqisë dhe e atyre të jugut të Ballkanit.
B.-ja në emrin e saj, shkurtim i mbiemrit nga e ëma Bacolas (Bakola ose Bakolas), dëshmon për rrënjë hebreje nga Greqia, por ato rrënjë nuk janë as sefardike as ashkenaze, por romanjote.
Dega janjiote e romanjiotëve ishte komunteti hebre i Janinës, i cili për gjuhë amtare kishte greqishten. Janina, ai qytet buzë liqeni në lindje të Filatit, ishte qendër për të gjithë rajonin. Doktoratura e Frommit mbi traditat e atyre hebrenjve, e cila mbështetet në punën e saj në terren viteve tetëdhjetë, është një tekst themelor mbi atë komunitet interesant.
Në fillim të shekullit XX, komuniteti hebrenj në Janinë përbëhej pres disa mijëra vetëve, rrënjët e të cilëve datojnë të paktën që prej 1300 vitesh. Por emigracioni masiv dhe Holokausti e reduktuan atë komunitet dinamik tregtarësh në vetëm 30 njerëz.
Deri në shekullin e nëntëmbëdhjetë, hebrenjtë e Janinës jetonin disi të veçuar. Dallonin qartë nga sefardinjtë, të cilët ishin aq të kudondodhur sa i patën dhënë Selanikut, një prej qyteteve me portin më të madh Mesdhetar, nofkën e Jeruzalemit të Ballkanit. Dhe kontaktet me komunitetet jashtë religjionit të tyre përtej marrëdhënieve ekonomike apo ato të sferës publike nuk inkurajoheshin.
Të paktën që nga vitet tetëdhjetë të shekullit XIX, një familje e madhe janjiote me mbiemër Bakola u pat gjendur në Filat, asokohe qytezë osmane nja tridhjetë kilometra në perëndim të Janinës. Filati kishte nja 3000 banorë besimesh dhe etnish të ndryshme: myslimanë, të krishterë apo hebrenj, shqiptarë, vllehë a grekë. Bakolat kishin të paktën shtatë fëmijë, prej të cilëve disa kishin regjistruar baba me emrin Moisi dhe të tjerë stërgjyshin e Annette Frommit, Simon Tovin.
Ndër ta ishte hallëmadhja pa emër për të cilën është fjala këtu, e cila, e lindur në vitin 1883, duhet të ketë qenë fëmija i dytë. Njiheshin si gjaknxehtë Bakolat. Një djalë i familjes ja pat mbathur nga Filati pasi zhdëpi në dru vëllanë sakat të pashait të zonës, kur ky i ishte vardisur së ëmës për t’ja marrë paratë nga xhepi.
Kështu që i binte që as komuniteti dhe as familja nuk do e kapërdinin dot faktin që ajo hallë ja kishte mbathur me një mysliman. “Për ta, ishte njësoj sikur ajo të kishte vdekur,” thotë Frommi. “Por kjo histori ka bërë që unë të kem këtë lidhje dashurie me Shqipërinë. Më tërhiqte nga larg si me magji.”
Dikur nga dhjetëvjeçari i dytë i shekullit XX, Bakolat u shpërngulën për në Amerikë dhe nga ajo hallë e panjohur mbeti vetëm një enigmë e mjegullt në mendjen e shumë pak prej pasardhësve, të cilët pas kaq vjetësh, vështirë që e njihnin njëri-tjetrin, madje.
Kujtim i paharruar nga motra juaj e paharruarshme
Në gusht të 2020-ës, Frommi më nis një email me subjekt: “Çfarë thuhet këtu?”
Ishte një fotografi bardh e zi me dedikim mbrapa. Një kushërirë e saj nga Kalifornia e Veriut po kalonte nëpër fotografitë e nënës së vet, e cila kishte pak kohë që kishte ndërruar jetë dhe aty, mes disa fotografish të xhaxhallarëve e hallave, të kushërinjve e të afërmve, nëpër dasma e festa, gjendet një grua me shall të zi në kokë. Shkrimi nga mbrapa Elyse Maltzit, kështu quhet ajo kushërirë, iu duk si greqisht.
“A e ke idenë kush mund të jetë kjo?” e pyeti Maltzi Annette Frommin, e cila e flet greqishten. “Çfarë thuhet këtu?”
Ai dedikim nuk ishte në greqisht, por në shqip, dhe thoshte: “Kujtim i paharruar prej motrës tuaj të dashur dhe të paharruarshme deri në vdekje.”
Fotografia datonte nga 1949-ta. Vula e thatë tregonte se ajo ishte marrë në studion e Lilo Xhimitikut, i cili në ato vite kishte një dyqan fotografie në Berat, qytetin e Shqipërisë, 190 kilometra në veri të Filatit.
U përpoqëm t’ia gjenim historinë asaj fotografie—unë ia dhashë një shokut nga Berati që e njeh qytetin e tij me dhëmbë e dhëmballë—por pas pak kohe, Frommi më tha ta lë këtë punë, duke shtuar se të gjeje njerëz që e njihnin atë grua pa emër, e cila që në vitet dyzet kishte qenë në moshë të thyer, ishte njësoj si të kërkoje gjilpërën në kashtë.
Por sivjet në mars, shoku im beratas më nisi vegëzën e një fotografie në Facebook. Një djalë i ri, pak i mbushur e me kokë të rruar, me bluzë të kuqe dhe me atë të qeshurën e ndrojtur të atij që nuk di ta fshehë se janë duke e marrë në fotografi, përballë një afisheje bojë qielli. Njëra nga fotografitë në afishe ishte identike me atë që kish gjetur kushërira kaliforniane e Frommit nëpër gjërat që i takonin nënës së saj.
Shoku im më tha se nga tetori, Parashqevi Sahatçiu, koleksionuesja 80-vjeçare e fotografive nga Berati, ja kishte marrë foton, e kishte nxjerrë atë në faqen e saj të Facebook-ut duke pyetur nëse e njihte kush personin aty. Pesë muaj më vonë, dikush i kishte kthyer përgjigje.
Kush ishte Lutfije Baballëku?
Berati ka qenë qytet i rëndësishëm i jugut të Shqipërisë. Mund të quhet qyteti më i rëndësishëm në veri të pashallëkut osman të Janinës, asaj zone të cilës grekët e lashtë, popull me traditë detare, ia kishin vënë emrin Epir, që do të thotë pak a shumë tokë në brendësi apo kontinent. Ajo ështe një hapësirë që shtrihet diku që nga porti i Igumenicës në Greqinë e sotme e deri pak a shumë nga Osumi, në brigjet e të cilit ngrihej Berati.
Një valle e njohur popullore e gjithë zonës quhej beratçe/berátis dhe për atë punë, në Janinë ndodhte që kur të hakërreheshin, të të bërtisnin, “E ç’më kapardisesh kështu si kaposh Berati!”
Zhvillimi qytetit i kishte ardhur nga fushat pjellore në perëndim e të cilat shtriheshin deri në Adriatik, nga kullotat me bagëti të maleve në brendësi, dhe nga roli që luante në tregëtinë e zonës.
Është qytet mjaft piktoresk. Blloqe shtëpish osmane me suva të bardha, me ato penxhere vertikale me korniza të lyera me llak të errët, të cilat zbresin nga kalaja mesjetare në majë të kodrës deri afër brigjeve të Osumit. Shpërndarë nëpër to dallohen minare, ndonjë teqe dervishlerësh dhe kishat ortodokse me tulla të kuqe që mbanin aromë Bizanti.
Inxhinierit të pensionuar, Thoma Gjani i kujtohej mirë Lutfije Baballëku, e cila ashtu si gjyshja e tij, një mësuese ortodokse nga Korça, kishte qenë e ardhur dhe e martuar në atë qytet.
Viteve pesëdhjetë e tutje, derisa e bllokoi sëmundja e Parkinsonit, ajo grua në moshë, e veshur në të zeza, nga shtëpia e saj në pjesën e poshtme të qytetit mes Xhamisë Mbret dhe teqesë halvetije ngjitej çdo mëngjes tek shtëpia përmbi, ku jetonte shoqja e vet e krishterë.
E imët dhe disi e brishtë, pak e kërrusur, me shall të zi mbi kokë e zë të butë.
Vinin kafen turke, uleshin në penxhere me një sy nga shtëpia e vet e merrnin muhabete shtruar për çfarëdo t’u vinte në mend, në shqip apo në greqisht. Muhabete shtëpie: sikur i shoqi i saj të kishte qenë më i shkathët, si shtëpi do ishin në gjendje më të mirë. Romanet sentimentale të kohës, “Lulja e Kujtimit” e Foqion Postolit, përshembull. Fëmijëve u tregonin rrëfenja nga Greqia e lashtë apo nga Bibla. I donte fëmijët, tregonin njerëzit, u jepte atyre që kishte pranë ndonjë pesëlekësh apo ndonjë karamele.
Kur nga oxhaku i shtëpisë së saj niste të dilte tymi, gjë që tregonte se tenxheret ishin vënë për në zjarr dhe po afrohej koha që burrat të ktheheshin për drekë, ngrihej dhe nisej për në shtëpi.
Kjo po i shkonte ndër mend Gjanit kur pa fotografinë e gruas me shall të zi në kokë në faqen e Facebook-ut të Parashqevi Sahatçiut.
Një pjesë e mirë e historive të fëmijërisë së tij ishin lidhur me muhabetet që tirrnin me njëra-tjetrën gjyshja tij me Lutfijen. “Ishin shumë shoqe,” shkroi në Facebook. Shoqe të ngushta.
Lutfija ishte një grua shumë besimtare prej një familjeje myslimane po ashtu shumë besimtare, tregonte Gjani.
Dikur i kishte ndihmuar të shoqit të hapte një kafene ngjitur me hamamin, por ai nuk kishte qenë i mirë në menaxhim, prandaj edhe dështoi kafeneja, sipas Gjanit. Por edhepse në gjendje ekonomike modeste, për Bajram e mbushnin lagjen me dhurata dhe ushqime.
Fëmijë nuk patën, por kur në vitet njëzet Ramadanit i vdiq një vëlla në moshë të re duke lënë pas një fëmijë motak, atë djalë ata e rritën si të tyrin. Madje, Lutfija i pati vënë dhe emrin, e pati quajtur Moisi.